Co to jest zapis windykacyjny w prawie spadkowym i jak można go ustanowić? Kiedy zapis będzie bezskuteczny? Czy cudzoziemiec może być zapisobiercą windykacyjnym? Jakie obowiązki muszą spełnić cudzoziemcy, którzy chcą nabyć nieruchomość w drodze spadku? Co dzieję się z nieruchomością, która nie może zostać nabyta przez cudzoziemca?
Analiza
Zapis windykacyjny funkcjonuje w prawie spadkowym od niedawna, bo dopiero od 2011 roku. Instytucja ta ma na celu umożliwienie osobom sporządzającym testament dużo bardziej swobodne dysponowanie mieniem na wypadek śmierci i zadecydowanie, które składniki ich majątku staną się własnością określonych osób. Zapis windykacyjny pozwala bowiem na umieszczenie w testamencie postanowienia, zgodnie z którym dany przedmiot będący własnością spadkodawcy z chwilą otwarcia spadku (śmiercią spadkodawcy) przypadnie wskazanej przez niego osobie. Dla skutecznego przejścia prawa własności niezbędne jest, aby w chwili otwarcia spadku dana rzecz wchodziła w skład majątku spadkodawcy a spadkodawca nie był zobowiązany do jej zbycia i aby zapisobierca chciał i mógł nabyć własność tej rzeczy.
Chcąc skutecznie ustanowić zapis windykacyjny należy zawrzeć go w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. Przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być wyłącznie: rzeczy oznaczone co do tożsamości, zbywalne prawa majątkowe, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności. Nie można więc objąć zapisem między innymi praw niezbywalnych (na przykład istniejącego już użytkowania, dożywocia) jak i rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku (na przykład 5 nieoznaczonych samochodów). Przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być natomiast w szczególności nieruchomości – lokalowe jak i gruntowe, prawo użytkowania wieczystego, wierzytelności, jak również zbywalne papiery wartościowe, udziały albo akcje spółki handlowej, lub konkretnie wskazane rzeczy ruchome (na przykład dany samochód), które spadkodawca chce przekazać po swojej śmierci określonej osobie. Zapis windykacyjny nie będzie skuteczny, jeśli zapisobierca odrzuci zapis lub jeżeli zostanie on uznany za niegodnego. Zapis będzie bezskuteczny także wtedy, gdy jego przedmiotem jest ustanowienie służebności gruntowej, a spadkodawca nie był właścicielem nieruchomości władnącej w chwili otwarcia spadku. Zapis windykacyjny nie wywoła także skutku w sytuacji, gdy po śmierci spadkodawcy, którym był niewypłacalny dłużnik, złożono wniosek o ogłoszenie upadłości (zgodnie z prawem upadłościowym i naprawczym, każdy zapis jest bezskuteczny w stosunku do masy upadłości, a zatem przedmiot zapisu windykacyjnego wejdzie do masy upadłości).
Zapis windykacyjny nie może zostać ustanowiony z zastrzeżeniem warunku lub terminu. Jeśli jednak w treści zapisu windykacyjnego pojawi się tego rodzaju zastrzeżenie to powinno być ono traktowane jako nieistniejące, chyba że bez niego zapis windykacyjny nie zostałby w ogóle dokonany. W takich okolicznościach zapis windykacyjny może jednak wywołać skutki zapisu zwykłego – dany składnik majątkowy wejdzie wówczas do spadku zapisobiorcy będzie zaś przysługiwało jedynie roszczenie o wykonanie zapisu. Jak już wspomniano, dla przejścia własności na mocy zapisu windykacyjnego konieczne jest, aby przedmiot zapisu wchodził w skład majątku spadkodawcy w chwili jego śmierci (ale niekoniecznie w chwili sporządzania testamentu). Podkreślenia wymaga, iż przedmiot objęty zapisem windykacyjnym zostaje wyłączony ze spadku i z mocy prawa, z chwilą otwarcia spadku, nabywa go zapisobierca. Z tej przyczyny zapis windykacyjny jest chętnie wykorzystywany w sytuacjach gdy spadkodawca chce rozdzielić majątek między kilka osób i jednocześnie uniknąć postępowania o podział spadku.
Zapisu windykacyjnego można dokonać na rzecz dowolnej osoby, także spoza kręgu spadkobierców ustawowych. Nie ma żadnych przeszkód, aby zapisobiercą został cudzoziemiec. Jednak wobec istniejących w Polsce ograniczeń w zakresie nabywania nieruchomości przez cudzoziemców w przypadku zapisu windykacyjnego nieruchomości na rzecz osoby niebędącej obywatelem Polski (lub zagranicznej osoby prawnej) obowiązuje szczególna regulacja.
Zgodnie z ogólnymi wymogami cudzoziemiec musi uzyskać zezwolenie na nabycie nieruchomości w Polsce. To samo odnosi się do nabycia prawa użytkowania wieczystego jak i akcji i udziałów w spółkach, gdy spółki te są właścicielami lub użytkownikami wieczystymi położonych na terenie Polski nieruchomości. Katalog praw objęty wymogiem uzyskania zezwolenia jest więc stosunkowo szeroki. Równie szerokie jest pojęcie cudzoziemca, zgodnie bowiem z ustawą pod kategorię tę podpadają:
- osoby fizyczne nieposiadające obywatelstwa polskiego,
- osoby prawne (na przykład spółki kapitałowe lub fundacje) mające siedzibę za granicą,
- nieposiadające osobowości prawnej spółki (na przykład spółki jawne) osób wymienionych w pkt 1 lub 2, mające siedzibę za granicą, utworzone zgodnie
z ustawodawstwem państw obcych, - osoby prawne i spółki handlowe nieposiadająca osobowości prawnej mające siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, kontrolowane bezpośrednio lub pośrednio przez osoby lub spółki wymienione w pkt 1, 2 i 3.
Jeżeli cudzoziemiec, który nabył nieruchomość na podstawie zapisu windykacyjnego, nie uzyska zezwolenia ministra właściwego do spraw wewnętrznych na podstawie wniosku złożonego w ciągu dwóch lat od dnia otwarcia spadku, prawo własności nieruchomości lub prawo użytkowania wieczystego nie przypada zapisobiercy, ale wchodzi do spadku i podlega dziedziczeniu. Gdyby w takiej sytuacji spadkobiercą okazał się inny cudzoziemiec, będzie on również zobligowany do uzyskania zezwolenia ministra. W tym przypadku termin do złożenia przez niego wniosku o uzyskanie zezwolenia rozpocznie bieg dopiero wtedy, gdy cudzoziemiec ten dowie się, że stanowiąca przedmiot zapisu windykacyjnego nieruchomość (użytkowanie wieczyste, udziały lub akcje) weszły do przypadającego mu spadku. Jeżeli także cudzoziemiec będący spadkobiercą nie uzyska zezwolenia, dane prawo nabędą osoby powołane do dziedziczenia zgodnie z ustawą.
Istnieje jednak szereg odstępstw od wymogu uzyskania zezwolenia:
1. nie muszą go uzyskiwać osoby uprawnione do dziedziczenia ustawowego po spadkodawcy (na przykład jego małżonek, dzieci, wnuki i inne osoby z kręgu spadkobierców ustawowych), nadto jeżeli prawo ojczyste spadkodawcy nie przewiduje dziedziczenia ustawowego, w zakresie tym stosuje się prawo polskie,
2. zwolnione od uzyskania zezwolenia (chyba że chodzi o nieruchomości położone w strefie nadgranicznej oraz grunty rolne o powierzchni przekraczającej 1 ha) są także:
- nabycie samodzielnego lokalu mieszkalnego w rozumieniu ustawy o własności lokali;
- nabycie samodzielnego lokalu użytkowego o przeznaczeniu garażowym lub udziału w takim lokalu, jeżeli jest to związane z zaspokojeniem potrzeb mieszkaniowych nabywcy lub właściciela nieruchomości lub samodzielnego lokalu mieszkalnego;
- nabycie nieruchomości przez cudzoziemca zamieszkującego w Rzeczypospolitej Polskiej co najmniej 5 lat od udzielenia mu zezwolenia na osiedlenie się lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich;
- nabycie przez cudzoziemca, będącego małżonkiem obywatela polskiego
- i zamieszkującego w Rzeczypospolitej Polskiej co najmniej 2 lata od udzielenia mu zezwolenia na osiedlenie się lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich, nieruchomości, które w wyniku nabycia stanowić będą wspólność ustawową małżonków;
- nabycie przez cudzoziemca nieruchomości, jeżeli w dniu nabycia jest uprawniony do dziedziczenia ustawowego po zbywcy nieruchomości, a zbywca nieruchomości jest jej właścicielem lub wieczystym użytkownikiem co najmniej
- 5 lat;
- nabycie przez osobę prawną i spółkę handlową nieposiadająca osobowości prawnej mającą siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, kontrolowaną bezpośrednio lub pośrednio przez cudzoziemców na jej cele statutowe, nieruchomości niezabudowanych, których łączna powierzchnia w całym kraju nie przekracza 0,4 ha na obszarze miast;
- nabycie nieruchomości przez cudzoziemca, będącego bankiem i jednocześnie wierzycielem hipotecznym, w trybie przejęcia nieruchomości na własność
- w wyniku bezskutecznej licytacji w postępowaniu egzekucyjnym;
- nabycie lub objęcie przez bank będący osobą prawną mającą siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, kontrolowaną bezpośrednio lub pośrednio przez cudzoziemców akcji lub udziałów w spółce z siedzibą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, będącej właścicielem lub wieczystym użytkownikiem nieruchomości na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w związku
- z dochodzeniem przez ten bank roszczeń wynikających z dokonanych czynności bankowych.
3. co do zasady nie jest wymagane również uzyskanie zezwolenia przez cudzoziemców, będących obywatelami lub przedsiębiorcami państw – stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym albo Konfederacji Szwajcarskiej (wyjątkiem są nieruchomości rolne).
Wnioski
Zapis windykacyjny może być podstawą nabycia nieruchomości (użytkowania wieczystego, udziału lub akcji w spółce, która jest właścicielem lub użytkownikiem wieczystym nieruchomości położonej w Rzeczpospolitej Polskiej) przez cudzoziemca.
Przedmiot zapisu windykacyjnego z chwilą otwarcia spadku wchodzi w skład majątku cudzoziemca będącego zapisobiercą. Jednak, co do zasady, w przypadku cudzoziemców spoza Europejskiego Obszaru Gospodarczego, którzy nabywają nieruchomości nieobjęte wskazanym ustawie wyjątkiem od obowiązku uzyskania zezwolenia, konieczne będzie dodatkowe otrzymanie zezwolenia ministra na nabycie nieruchomości na podstawie wniosku złożonego w ciągu dwóch lat od dnia otwarcia spadku.
Z reguły tej są wyłączone osoby, które dziedziczyłyby z ustawy – cudzoziemcy tacy nabywają przedmiot zapisu bez potrzeby ubiegania się o zezwolenie.
Jeżeli jednak cudzoziemiec nie jest osobą uprawnioną do dziedziczenia ustawowego po osobie, która sporządziła testament i nie uzyska jednocześnie wymaganego zezwolenia na nabycie nieruchomości, prawo będące przedmiotem zapisu windykacyjnego wejdzie do spadku i będzie podlegało dziedziczeniu.